Η Καρέκλα

Γενικά χαρακτηριστικά

Η κρητική καρέκλα χαρακτηρίζεται από:

1. την ημικυκλική απόληξη των εμπρόσθιων κάθετων στηριγμάτων που εξέχουν αρκετά πάνω από το πλεκτό κάθισμα.

2. την ιδιόρρυθμη κατάληξη των οπίσθιων στηριγμάτων.

3. την κατά κανόνα δίταβλη οριζόντια διακοσμημένη πλάτη

.

4. τις 8 περόνες στήριξης των κάθετων στοιχείων.

5. το πλεκτό από αφράτο κάθισμα.

Οι διαστάσεις είναι παγκρήτιες, με ελαφρές διαφοροποιήσεις:

· 39-41 εκατ. πλάτος επί 39-42 εκατ. μήκος καθίσματος.

· Ύψος καθίσματος 37-40 εκατ.

· Ύψος απόληξης οπισθίων στηριγμάτων ± 90 εκατ.

· Κλίση πλάτης: 12 εκατ. μεταξύ απόληξης οπίσθιου στηρίγματος και κάθετου τμήματός του.

· Τομή στηριγμάτων 4 Χ 4 εκατ.

Τα υλικά με τα οποία κατασκευάζονται οι καρέκλες είναι ξύλο από καρυδιά, μαυρομουρνιά, ασφένταμο, και σπανιότερα κυπαρίσσι. Τα έπιπλα δεν βάφονται ούτε βερνικώνονται. Με το χρόνο η μαυρομουρνιά, που προτιμάται λόγω της αντοχής του ξύλου της, παίρνει ένα χρώμα καστανό σκούρο που και αυτό αποδίδει ομορφιά στο έπιπλο. Όλα τα μέλη του επίπλου συνδέονται με καβύλιες, περόνες και κόλλα.

Διακοσμητική Τυπολογία

Η ταξινόμηση της τυπολογίας της κρητικής καρέκλας κατά τα επιμέρους διακοσμητικά στοιχεία είναι περίπλοκη γιατί τα αντικείμενα που βρέθηκαν ανήκουν σε μια χρονική περίοδο παρακμής της παράδοσης, παράλληλα με κατασκευές από «ανειδίκευτους» που παραμόρφωναν τις παραδοσιακές προδιαγραφές.

Για το λόγο αυτό επιλέγουμε τα στοιχεία που είναι:

Οι απολήξεις των ορθοστατών της πλάτης

Η συμβολική μορφή του δικέφαλου αετού

Το γνωστό έμβλημα (ή «LOGO» σήμερα) της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που διαιρέθηκε σε Ανατολική και Δυτική τον 4ο μ.Χ. αιώνα, υπήρξε ο δικέφαλος αετός που, με το πέρας των αιώνων, χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά από το Ανατολικό Imperium δηλαδή το Βυζάντιο και σε μεταγενέστερους χρόνους (10ος-12ος) από φυλές Βουλγάρων, Νοτιοσλάβων κ.α. και από τον 17ο αιώνα από τους Ρώσους.

Οι Βυζαντινές αρχοντικές οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη τον 11ο αιώνα έφεραν και τα εθνικά σύμβολά τους, το κυριότερο των οποίων ήταν ο δικέφαλος αετός.

Η έκφρασή του στα περιωπής καθιστικά έπιπλα, καρέκλα και πολυθρόνα, δημιουργείται στην απόληξη των ορθοστατών της πλάτης με τη συμβολική μορφή κεφαλής πτηνού με γαμψό ράμφος που ενισχύεται από την απομίμηση φτερών στην «πυραμίδα» της απόληξης, που εμφανίζεται αποκλειστικά και μόνο στην Κρήτη, με σκάλισμα από κυρτό σκαρπέλο.

Ο Ρόμβος

Ο σκαλιστός ρόμβος με κάθετες αυλακώσεις συναντάται σχετικά σπάνια αλλά υπάρχει σε εικονιζόμενα βυζαντινά παλαιά έπιπλα.

Επομένως ο διάκοσμος αυτός είναι ένα τεκμήριο της βυζαντινής προέλευσης των κρητικών επίπλων.

Ο Πίλος

Ορισμένοι ορθοστάτες φέρουν στην πυραμιδοειδή απόληξή τους ένα εξόγκωμα που μοιάζει με πίλο και που βρίσκουμε επίσης σε εικονιζόμενα βυζαντινά έπιπλα.

Ο Διάκοσμος των ορθοστατών της Πλάτης και των Μπροστινών Ποδιών

Νυχιές από κυρτό σκαρπέλο

Συνηθισμένα στην όψη και πιο σπάνια στα εξωτερικά πλαϊνά ο διάκοσμος αυτός δημιουργεί την εντύπωση φτερών πουλιού, δηλαδή του αετού.

Διπλά λούκια

Χαράζονται με κυρτό σκαρπέλο ή με ειδική πλάνη. Πιστεύουμε ότι είναι ένας νεωτεριστικός διάκοσμος, πιθανόν του 17ου αιώνα.

Σταμπωτά σχέδια

Τα σταμπωτά κυκλικά σχέδια συναντώνται στην Κρήτη σε έπιπλα και σε χείλη μεγάλων αγγείων όπως τα πιθάρια. Ο χειροτέχνης κατασκευάζει το εργαλείο από ένα μεταλλικό σωλήνα στον οποίο δημιουργεί εγκοπές με σιδερολίμα. Στη συνέχεια χτυπά το σωλήνα απάνω στα σημεία του επίπλου που επιθυμεί: ο οδοντωτός σωλήνας δημιουργεί ένα κυκλικό διάκοσμο που μοιάζει με μαργαρίτα.

Χαρακτός διάκοσμος

Σχετικά σπάνιος, δημιουργείται με κοφτερό μαχαίρι ή σκαρπέλο. Τα σχέδια είναι πάντα γεωμετρικά.

Ξυλόγλυπτος σχοινοειδής

Απαντάται σπανίως και η εκτέλεσή του απαιτεί γνώσεις ξυλογλυπτικής. Χαρακτηρίζεται από πλούσιο σκάλισμα πλαισιωμένο στις γωνίες με σχοινοειδή διάκοσμο.

Η Πλάτη της Καρέκλας και ο Διάκοσμός της

Δίδυμες οριζόντιες παραλληλόγραμμες τάβλες

Κατά κανόνα η πλάτη αποτελείται από 2 οριζόντιες τάβλες, παραλληλόγραμμες, που αφήνουν ένα κενό αναμεταξύ τους, περίπου όσο είναι το φάρδος της τάβλας. Η ψηλότερη τάβλα τοποθετείται αμέσως κάτω από την διακόσμηση της απόληξης των ορθοστατών, που εξέχουν από 10 έως 13 και περισσότερα εκατοστά, προσδίδοντας στο έπιπλο ένα «αρχοντικό» ύφος. Συναντώνται σπανίως καρέκλες με 3 τάβλες στήριξης της πλάτης οι οποίες όμως είναι προδιαγραφών επίπλων του 20ου αιώνα.

Οι τριγωνικές κορυφαίες τάβλες

Περίπου 30% των κορυφαίων ταβλών στις κρητικές καρέκλες έχουν ανοιχτή τριγωνική απόληξη, διακοσμητικό στοιχείο που «εντείνει» τη συνολική ιερατική μορφή του επίπλου. Το στοιχείο αυτό υπάρχει παράλληλα σε όλα τα ανώφλια των πλαισίων των παραθύρων της Κρητικής αρχιτεκτονικής, από τα μέσα του 16ου αιώνα και έως τα μέσα του 18ου αιώνα. Είναι πιθανόν μια επιρροή της Ενετικής αρχιτεκτονικής που συναντάμε επίσης σε άλλες Ενετικές κτήσεις στην Ελλάδα, όπως τα νησιά των Επτανήσων και του Αιγαίου.

Δίδυμες οριζόντιες τάβλες σε επαφή, με αφαίρεση ύλης

Ο διάκοσμος αυτός που συναντάμε αρκετά συχνά, επιτρέπει, με πολύ απλές τεχνικές παρέμβασης, τη δημιουργία εντυπωσιακών οπτικών αποτελεσμάτων.

Εφαρμόζεται από επιπλοποιούς του 19ου-20ου αιώνα σαν μια «νεωτεριστική» παραλλαγή.

Πλάτη Καλυμμένη ολόκληρη με Τάβλες

Η μορφή αυτή είναι σπάνια και αφορά προσθήκες των νεοτέρων χρόνων σε παλαιό σκελετό καρέκλας.

Πλάτη με τορναριστά κάθετα κάγκελα ή διακοσμημένα ταβλάκια

Η τεχνοτροπία του κάγκελου είναι εισαγμένη με νεότερα πρότυπα του 19ου αιώνα.

Ο διάκοσμος της πλάτης

Ο διάκοσμος, γλυπτός ή χαρακτός, μπορεί να δημιουργείται στη μία ή και στις δύο τάβλες της πλάτης. Τα χαρακτηριστικά παραδοσιακά σχέδια που συναντήσαμε κατά κανόνα στην Κρήτη, σε έπιπλα ή σε πλαίσια ανοιγμάτων των οικιών (λιθογλυπτική), είναι τρία:

Ας σημειωθεί ότι αυτά τα σχέδια είναι καθιερωμένα από την αρχαιότητα και τα συναντάμε σε μαρμάρινους ναούς και άλλα δημόσια κτήρια και μεταδόθηκαν μέσα στις χιλιετηρίδες χωρίς καμία παραλλαγή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι τα συγκεκριμένα διακοσμητικά στοιχεία συναντώνται στα παραδοσιακά έπιπλα π.χ. των Βάσκων ή των Μπρετόνων της Γαλλίας.

Γραπτά κείμενα

Ένα μικρό ποσοστό επίπλων φέρουν χαρακτά ή γλυπτά κείμενα στην πλάτη του καθιστικού. Αφορούν αρχικά ονόματος και επωνύμου, χρονολογήσεις, όνομα του κατασκευαστή, οικισμό κλπ. Η σημαντικότερη πληροφορία βέβαια είναι η χρονολογία κατασκευής που δυστυχώς σπάνια σημειώνεται.

Τα Ιστορικά Τεκμήρια – Συμπεράσματα

Η κρητική καρέκλα έχει μια ιδιορρυθμία σε σχέση με την παραδοσιακή μορφή της στην υπόλοιπη Ελλάδα, πλην μιας εξαίρεσης, που θα αναφέρουμε στην συνέχεια.

Η πιο εντυπωσιακή διακοσμητική λεπτομέρεια αφορά την πυραμιδωτή απόληξη των ορθοστατών της πλάτης που συναντάμε στο 90% των καρεκλών και πολυθρόνων σε όλη τη Κρήτη. Η δε συμβολική και απλουστευμένη μορφή της αετοκεφαλής, καθώς και άλλα διακοσμητικά στοιχεία που ενισχύουν την εντύπωση αυτή, δεν μπορούν παρά να ερμηνευτούν σαν σύμβολα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και επειδή η Κρήτη έπαψε να έχει κάθε επαφή με το Βυζάντιο από το 1205, είναι βέβαιο ότι το μοτίβο αυτό ήταν καθιερωμένο στους Βυζαντινούς ευγενείς σε προγενέστερη περίοδο, που μεταφέρεται στη Κρήτη στην περίοδο 1070 με 1120.

Μια άλλη συγκριτική συγκυρία μας προσφέρει το μικρό νησί της Σκύρου, στις Σποράδες του Βορειοδυτικού Αιγαίου. Στο νησί αυτό εξορίζονταν οι έκπτωτοι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες που οδηγούνταν εκεί με τα μέλη μιας μικρής αυλής. Τα καθιστικά τους έπιπλα έχουν πολλές ομοιότητες στον διάκοσμο με αυτά της Κρήτης, γεγονός που ενισχύει την άποψη της παλαιάς βυζαντινής παράδοσης.

Τέλος θα αναφέρουμε δείγματα της Ενετικής επιπλοποιείας, καρέκλες και πολυθρόνες προαναγεννησιακών χρόνων, που φέρουν πολλά βυζαντινά διακοσμητικά στοιχεία, κυρίως στις απόληξης των ορθοστατών της πλάτης, όμοια με της Κρήτης. Όταν γνωρίζουμε ότι οι Ενετοί, πριν το 1205, ήταν υποτελείς του Βυζαντίου και με τις πυκνές εμπορικές συναλλαγές αποκόμιζαν πολλά πολιτιστικά αγαθά, είναι βέβαιο ότι οι επιρροές ενός λαμπρού πολιτισμού δημιούργησαν κοινά μοντέλα.

Πρέπει να θυμίσουμε ότι η επιπλοποιεία στις αρχές της 2ης χιλιετηρίδας στις Δυτικές Χώρες ήταν εντελώς πρωτόγονη και είναι οι Ενετοί που πρώτοι δημιούργησαν τότε ένα εκλεπτυσμένο δυτικό-ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Στην παρούσα Μελέτη δεν έχουμε εξαντλήσει την υπάρχουσα Βιβλιογραφία, τις Μουσειακές ή ιδιωτικές Συλλογές στην Ευρώπη, λόγω οικονομικής πενίας που πλήττει τα πολιτιστικά Ιδρύματα. Πιστεύουμε όμως ότι τα μερικά τεκμήρια που παραθέσαμε είναι αρκετά για να στηρίξουν τη βυζαντινή σφραγίδα που περιέχει ένας παραδοσιακός πολιτισμός.