Έκθεση

Η ΓΕΩΡΓΙΑ

Η γεωργία είναι η απαραίτητη απασχόληση για όλους τους κατοίκους της υπαίθρου, είτε αυτοί είναι αμιγώς γεωργοί, είτε αλιείς, κτηνοτρόφοι, τεχνίτες κλπ., διότι τα γεωργικά προϊόντα προσφέρουν τη βασική ύλη της σίτισης.

Διάφορα εργαλεία χρησιμοποιούνται για τις ποικίλες γεωργικές καλλιέργειες και μερικά από αυτά διατηρούν την ίδια μορφή και χρήση από τη νεολιθική περίοδο, πριν 10000 χρόνια περίπου!

Εργαλεία προετοιμασίας και αναδόμησης του εδάφους

Η εκχέρσωση του φυσικού περιβάλλοντος είναι απαραίτητη πριν την καλλιέργεια. Τα συνηθέστερα εργαλεία είναι τα τσεκούρια και τα πριόνια για τα δένδρα και διάφορες αξίνες , τσάπες και βατοκόποι για τις μακίες και τους θάμνους.

Μετά τη δημιουργία κατάλληλου εδάφους για την καλλιέργεια, ακολουθούν οι διαδικασίες αναδόμησής του, απαραίτητα για τη σπορά ή τη φύτευση. Τα χειροκίνητα εργαλεία είναι ποικίλα, από τη τσάπα έως το σκαλιστήρι . Όταν όμως η καλλιεργήσιμη έκταση είναι εκτεταμένη, επιβάλλεται η χρήση άροτρου, συρόμενου από υποζύγια, που επιταχύνει τη διαδικασία, και προχωρεί σε μεγαλύτερο βάθος την αναδόμηση του εδάφους.

Σε ολόκληρη την Κρήτη επικρατεί το Ησιόδειο, ξύλινο αλέτρι, με πρόσθετη μεταλλική απόληξη στην κύρια δοκό άροσης.

Χρησιμοποιήθηκε από αμνημονεύτων χρόνων έως τη δεκαετία του 1950, οπότε και εγκαταλείφθηκε.

Τρεις μορφές μεταλλικών αρότρων που κατασκευάζονταν στα τέλη του 19ου αιώνα στη Στερεά Ελλάδα, άρχισαν να εισάγονται από τότε στην Κρήτη. Ο αριθμός τους αυξήθηκε πολύ το 1898, μετά την απελευθέρωση.

Η πιο απλή μορφή ονομάζεται δίφτερο αλέτρι και είναι μια, μικρών διαστάσεων, απομίμηση του ξύλινου αλετριού.

Η δεύτερη λέγεται μονόφτερο και φέρει στη δεξιά πλευρά ένα φαρδύ, ψηλό και σταθερό φτερό για βαθιές αρόσεις σε καλό έδαφος.

Η τρίτη φέρει ένα επίσης μεγάλο φτερό το οποίο όμως περιστρεφόμενο σε έναν άξονα, μπορεί να τοποθετηθεί δεξιά ή αριστερά του αρότρου, εξ’ ου και η ονομασία της : περιστρεφικό .

Βοηθητικά εργαλεία για την άροση

Το ξύλινο αλέτρι στην Κρήτη σύρεται αποκλειστικά από δύο αγελάδες, μέσω ενός μεγάλου ζυγού . Ο ζυγός φέρει στις 2 άκρες του οπές που δέχονται τις ζεύλες , ξύλινες ή μεταλλικές βέργες σε σχήμα U, στις οποίες ζεύγονται από τον τράχηλο οι αγελάδες.

Ένα μακρύ ραβδίο, το βουκέντρι , εξοπλισμένο στη μια άκρη με αιχμή και στην άλλη με μεταλλικό έλασμα, χρησιμοποιείται από το ζευγά για να επιταχύνει τον ειρμό των αγελάδων και να καθαρίζει από το λασπωμένο χώμα τα φτερά του αλετριού.

Τα μεταλλικά αλέτρια, μικρών διαστάσεων και σχετικά ελαφριά, σύρονται συνήθως από ένα υποζύγιο, γάιδαρο ή σπανιότερα μουλάρι, μέσω ενός μικρού ξύλινου ή μεταλλικού ζυγού, που συνδέεται με λεπτές αλυσίδες στον κάσο , παχύ δερμάτινο περιλαίμιο που εφαρμόζεται στον τράχηλο των υποζυγίων.

Η σπορά και η επίχωση σπόρων

Η σπορά δημητριακών και άλλων σπόρων γίνεται πριν την άροση, σε ένα έδαφος που το φθινόπωρο μπορεί να έχει άγρια χόρτα. Παρά ταύτα το αλέτρι σκεπάζει με χώμα, χάρη στα φτερά του, το μεγαλύτερο μέρος των σπόρων που θα φυτρώσουν σε 10-15 μέρες.

Μετά τη σπορά και το όργωμα ακολουθεί η ισοπέδωση των χωμάτινων σβόλων και η καλύτερη επίχωση των σπόρων με το σβάρνισμα. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται διάφορα εργαλεία όπως η ξυλόπορτα και το μεταλλικό αντίστοιχο της, η σβάρνα που είναι μια ξύλινη βαριά δοκός με μεταλλικές αιχμές στο κάτω μέρος της, κ.α. Τα εργαλεία ισοπέδωσης του οργωμένου εδάφους σύρονται από ένα μόνο υποζύγιο, ενώ ο καλλιεργητής βρίσκεται όρθιος ή καθιστός πάνω στη σβάρνα για να δώσει περισσότερη πιεστική δύναμη στο εργαλείο.

Η συγκομιδή των καρποφόρων φυτών : θέρος

Όταν ωριμάσουν και αφυδατωθούν οι καρποί των δημητριακών φυτών (σιτάρι, φακή, φασόλια, μπιζέλια κ.α.) θερίζονται στην Κρήτη με ένα ιδιόμορφο δρεπάνι που έχει σχετικά κοντή και παχιά λεπίδα και στηρίζεται σε ένα μακρύ και βαρύ στέλεχος. Το δρεπάνι αυτό σπάει τα στάχυα και τους άλλους κορμούς των φυτών, χωρίς να τα κόβει. Η επιλογή αυτή έγινε γιατί σε θερμές και εύφορες Χώρες, τα στελέχη των φυτών είναι ιδιαίτερα σκληρά και ανθεκτικά. Στη Βορειοδυτική Ευρώπη τα δρεπάνια έχουν λεπτή και επιμήκη κοφτερή λεπίδα γιατί, λόγω των άφθονων βροχοπτώσεων και των μέτριων θερμοκρασιών, τα στελέχη των φυτών είναι λεπτά και κόβονται εύκολα.

Ο διαχωρισμός του καρπού από τα φυτά : αλώνισμα

Υπάρχουν πολλά εργαλεία για το διαχωρισμό του καρπού από τον φλοιό που τον περιβάλλει ή από τα στελέχη, ανάλογα το φυτικό είδος ή των τοπικών διαφοροποιήσεων.

Τα στάχυα των δημητριακών τοποθετούνται στο αλώνι, το οποίο είναι μια μεγάλη επίπεδη και κυκλική κατασκευή σε κάποιο ψηλό σημείο, ώστε να δέχεται εύκολα τα αέρια των ρευμάτων. Εκεί διαχωρίζονται τα στελέχη από τον καρπό μέσω ενός ισχυρού δίταβλου «ελκήθρου» που στη κατωφέρειά του έχει λίθινες λαξευμένες αιχμές, καρφωμένες στην τάβλα και προορισμένες να διαλύουν τα στελέχη και τις θήκες του καρπού. Σύρονται από δύο αγελάδες, ή υποζύγια. Τα έλκηθρα αυτά ονομάζονται στην Κρήτη βολόσυροι και η ύπαρξή τους πρέπει να ανάγεται στη νεολιθική περίοδο εξαιτίας του λιθικού λαξευμένου υλικού που χρησιμοποιούν. Στη Δυτική Ευρώπη είναι γνωστά με τη λατινική τους ονομασία: tribulum.

Ένα άλλο ελαφρύ έλκηθρο για το αλώνισμα, η αλωνίστρα, έχει στην κατωφέρειά του τρεις περιστρεφόμενους ξύλινους χοντρούς κυλίνδρους που φέρουν ο καθένας έξι αιχμηρά μεταλλικά στεφάνια που διαχωρίζουν τον καρπό από τα στελέχη. Το εργαλείο αυτό χρησιμοποιείται στη δυτική Κρήτη και έχει περιγραφεί στην Αίγυπτο, προς το τέλος του 18ου αιώνα, από τους μελετητές του Ναπολέοντα του 1ου.

Οι καρποί των ψυχανθών όπως φακές, ρεβίθια, φασόλια κ.α. διαχωρίζονται στο αλώνι με τον κόπανο, ένα πεπλατυσμένο, βαρύ, ξύλινο και κοντό χειροκίνητο εργαλείο.

Ο διαχωρισμός του καρπού από τα υπόλοιπα του αλωνίσματος

Τρία χειροκίνητα εργαλεία βοηθούσαν τη διαδικασία αυτή:

* Το θρινάκι ήταν μια ξύλινη τρίαινα με την οποία πέταγαν στον αέρα το αλωνισμένο δημητριακό μόλις φυσούσε έντονα. Ο καρπός, βαρύτερος , έπεφτε αμέσως ενώ ο αέρας παρέσερνε τα θρυμματισμένα στελέχη.

* Η παλάμη, ξύλινο φτυάρι, μάζευε τον καρπό στη μέση του αλωνιού για να φορτωθεί σε σακιά.

* Τα κόσκινα, με οπές διαφόρων διαμετρημάτων ανάλογα με τον καρπό, συντελούσαν, κυρίως για τα ψυχανθή, στον τελικό διαχωρισμό.

Η μετατροπή των καρπών σε αλεύρι

Η μετατροπή ορισμένων καρπών σε αλεύρι είναι απαραίτητη για την κατασκευή ψωμιού, φύλλων πίτας και άλλων εδεσμάτων.

Ο χειρόμυλος , που αποτελείται από δύο κυκλικές πέτρες όπου η επάνω περιστρέφεται χειροκίνητα και αλέθει το σπόρο, υπήρξε ένα από τα παλαιότερα εργαλεία της νεολιθικής περιόδου, για την κονιορτοποίηση των καρπών όπως το στάρι, το κριθάρι κ.α..

Ο χειρόμυλος βρισκόταν έως πρόσφατα σε όλες τις αγροτικές οικίες της Κρήτης, σαν επίκουρο εργαλείο για την άμεση κατασκευή αλευριού.

Ο νερόμυλος διαθέτει ένα μηχανισμό που εφηύραν Έλληνες μηχανικοί της Αλεξάνδρειας, πριν 2000 χρόνια περίπου και διαδόθηκε σταδιακά σε όλες της Μεσογειακές Χώρες, στη Βόρεια Ευρώπη και από τη Ρωσία έως τον Καύκασο. Ο μηχανισμός αποτελείται από δύο μεγάλες μυλόπετρες από τις οποίες η επάνω περιστρέφεται χάρη σε έναν άξονα με φτερωτή, οριζόντια ή κάθετη ακτινωτή ρόδα, που ενεργοποιεί η ροή του νερού.

Ο ανεμόμυλος χρησιμοποιείται όπου δεν υπάρχει επάρκεια υδάτινων πόρων. Ο μηχανισμός του είναι αυτός του νερόμυλου αλλά η κινητήρια δύναμη της φτερωτής ρόδας είναι ο άνεμος.

Οι δύο αυτές μορφές μύλων έχουν μεγάλη αλεστική απόδοση και συναντώνται σε όλη την Κρήτη. Οι κρητικές οικογένειες συνήθιζαν να αλέθουν τον καρπό για το ψωμί (2/3 κριθάρι, 1/3 στάρι) μια φορά το μήνα. Έπλαθαν καρβέλια για τις ανάγκες ενός μήνα, τα τεμάχιζαν σε φέτες και τα μετέτρεπαν σε παξιμάδι το οποίο συντηρούνταν αρκετό καιρό.