Τα Κεραμικά Κέντρα στην Κρήτη

Υπάρχουν 4 οικισμοί όπου ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ζει από τα έσοδα της κεραμικής. Τα κέντρα βρίσκονται στους 4 Νομούς του νησιού: το Κεντρί στο Λασίθι, το Θραψανό στο Ηράκλειο, οι Μαργαρίτες στο Ρέθυμνο και τα Νοχιά στα Χανιά. Θα παρουσιάσουμε τα κέντρα αυτά με δημογραφικά και οικονομικά δεδομένα του 1928. Τα χωριά αυτά ήταν ακμαία στην περίοδο του μεσοπολέμου για την οποία συλλέξαμε ικανοποιητικές πληροφορίες.

Το Κεντρί

Ν. Λασιθίου, 10 χιλ. Β. της Ιεράπετρας, 500 κάτοικοι, 12 αγγειοπλάστες, πληθυσμός ωφελούμενος από την τέχνη 30%.

Σύμφωνα με τα λεγόμενα, το Κεντρί πήρε την ονομασία του από την κεντρική θέση του οικισμού στην πεδιάδα της Ιεράπετρας. Οι αγγειοπλάστες ήταν μόνιμα εγκατεστημένοι και παρήγαγαν μικρά αντικείμενα, ιδιαίτερα λαϊνες και σταμνιά.

Η εμπορική διακίνηση των προϊόντων γινόταν με καΐκια από την Ιεράπετρα προς τη Μεσαρά και από την Παχιά Άμμο προς τη Σητεία.

Τα καμίνια είναι κατασκευαστικά όμοια με του Θραψανού και βρίσκονται στην άμεση περιφέρεια του οικισμού. Πηγές αργίλου υπάρχουν στις Δ. πλαγιές του όρους Θρίπτη και γύρω από το Κεντρί.

Κάθε κεραμίστας είχε 2 έως 3 βοηθούς, ανάλογα με την παραγωγική του ικανότητα. Σε ορισμένα καμίνια δούλευαν συνεταιρικά δύο αγγειοπλάστες συγχρόνως.

Τα κέρδη μοιράζονταν ο Μάστορας με τους βοηθούς μισά-μισά.

Οι μορφές των αγγείων του Κεντριού διαφέρουν από της υπόλοιπης Κρήτης σε ορισμένες κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Δεν διαφέρουν όμως οι τεχνικές και οι ονομασίες των εργαλείων και σκευών.

Η λειτουργία του κέντρου σταμάτησε ουσιαστικά στις αρχές του ’60.

Το Θραψανό

Ν. Ηρακλείου, 25 χιλ. Ν.Α του Ηρακλείου. 1200 κάτοικοι, 26 αγγειοπλάστες, πληθυσμός ωφελούμενος από την τέχνη 55%. Το Θραψανό (από το θράψαλα: όστρακα σπασμένων αγγείων που αφθονούν γύρω από τα καμίνια) είναι το μεγαλύτερο αγγειοπλαστικό κέντρο της Κρήτης, όχι μόνο για δημογραφικούς , αλλά και για επαγγελματικούς λόγους.

Οι πληροφορίες που έχουμε για τα 150 τουλάχιστον τελευταία χρόνια, επιβεβαιώνουν ότι οι Θραψανιώτες εφάρμοζαν αποκλειστικά την εποχιακή μετανάστευση, ενώ στον οικισμό λειτουργούσαν ελάχιστα πρόχειρα καμίνια ηλικιωμένων πια αγγειοπλαστών, για την παραγωγή μικρών αγγείων.

Οι Θραψανιώτες αριθμούσαν πολύ περισσότερους πιθαράδες από τους Μαργαριτιανούς και γενικά διακρίνονταν για την άριστη δεξιοτεχνία τους στην κεραμική, που την αποδέχονταν όλοι οι Κρητικοί αγγειοπλάστες.

Οι Θραψανιώτες κατασκεύαζαν με μεγάλη δεξιοτεχνία όλες τις μορφές αγγείων και μιμούνταν αυτές που χρησιμοποιούνταν μόνο σε ορισμένες περιοχές.

Οι βεντέμες και γενικότερα η μαζική παραγωγή σταμάτησε στο Θραψανό μέσα στη δεκαετία του ’60. Μετά όμως το 1980 η αυξανόμενη ζήτηση σε τουριστικά αντικείμενα και σε παραδοσιακά δοχεία για διακοσμητική χρήση, παρότρυνε αρκετούς αγγειοπλάστες να κατασκευάσουν καμίνια και να ξαναρχίσουν την παραγωγή.

Καμίνια της αναγεννησιακής περιόδου, βρέθηκαν μέσα στο σημερινό οικισμό και στην περιφέρειά του. Είναι μικρής χωρητικότητας και παρήγαγαν εμφιαλωμένα δοχεία.

Η ύπαρξη καμινιών στο Θραψανό την εποχή εκείνη σημαίνει ότι, τουλάχιστον ένα μέρος των αγγειοπλαστών, δούλευαν μόνιμα στον οικισμό. Δεν αποκλείει όμως την πρακτική της βεντέμας για εφυαλωμένα κεραμικά. Βρέθηκε πράγματι ένα παρόμοιο εργαστήρι στη Μεσαρά και υπάρχουν ενδείξεις για άλλα σε ορισμένες περιοχές της Κρήτης.

Οι Μαργαρίτες

Ν. Ρεθύμνου, 28 χιλ. Α.Ν.Α. του Ρεθύμνου, 700 κάτοικοι, 22 αγγειοπλάστες, ωφελούμενοι από την τέχνη 40%.

Υπάρχουν δύο εκδοχές για την ετυμολογία του τοπωνυμίου:

Η πρώτη αναφέρει ότι κάποια Μαργαρίτα, βασίλισσα της Ελεύθερνας (αρχαία πόλη της Επαρχίας Μυλοποτάμου) έμεινε μαγεμένη από την πραγματικά πολύ όμορφη περιοχή όπου βρίσκεται το χωριό και δώρισε τα κοσμήματά της στους κατοίκους της περιφέρειας για να αναγείρουν έναν οικισμό. Έτσι η καινούργια συνοικία πήρε το όνομα της.

Ίσως πολύ απλά, οι Μαργαρίτες βαφτίστηκαν έτσι από τα ομώνυμα όμορφα ανοιξιάτικα λουλούδια. Ο οικισμός υπήρξε πρωτεύουσα της Επαρχίας Μυλοποτάμου.

Το αγγειοπλαστικό κέντρο βρίσκεται σε ένα από τα ομορφότερα τοπία του Β. Ρεθύμνου και έως το 1980 διακρίνονταν για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του ποιότητα.

Εδώ οι αγγειοπλάστες λειτουργούν σχεδόν όπως στο Θραψανό. Υπερτερούν όμως αριθμητικά οι μόνιμα εγκατεστημένοι κεραμιστές μικρών δοχείων. Οι πιθαράδες, με μια ομάδα μικρή, έφευγαν για τις εποχιακές βεντέμες σε απόμακρες περιοχές.

Τα Νοχιά

Ν. Χανίων, 27 χιλιόμετρα Δ. των Χανίων, 270 κάτοικοι, 21 αγγειοπλάστες, πληθυσμός ωφελούμενος από την τέχνη 60%.

Δεν υπάρχει τοπική ετυμολογία για την περίεργη αυτή ονομασία. Ίσως πρόκειται για παράφραση της λέξης «τα δοχειά», που συνηθίζεται με αυτό τον τονισμό σε ορισμένα σημεία της Ελλάδας.

Στα Νοχιά οι αγγειοπλάστες είναι μόνιμα εγκατεστημένοι και παράγουν κυρίως μικρά αντικείμενα, που διανέμονται ιδιαίτερα στις βόρειες Επαρχίες του Νομού.

Τα καμίνια εδώ είναι εντελώς διαφορετικά από των άλλων κέντρων, γιατί είναι ορθογώνια και επιστέφονται με τρούλο. Η σχετικά μικρή διάσταση των καμινιών και η εγγύτητα της πηγής αργίλου (μόλις 300 μέτρα από τον οικισμό), επιτρέπουν στους κεραμιστές να δουλεύουν με ελάχιστους βοηθούς.

Οι μορφές των αγγείων είναι όμοιες με της υπόλοιπης Κρήτης, εκτός από τη στάμνα. Το σφαιρικό της σχήμα, ο κοντός λαιμός και το ανοιχτό στόμιο, θυμίζουν αρχαίους αμφορείς.

Η κεραμική δραστηριότητα παύει στις αρχές της δεκαετίας του ’60, λίγο νωρίτερα από τα άλλα κέντρα.