Μεταλλικά

Μεταλλικά αντικείμενα στην αρχιτεκτονική

Ο Σίδηρος και η Ιστορική Αναδρομή της Χρησιμοποίησής του στην Κρήτη

Η ανακάλυψη του σιδήρου οδηγεί τον άνθρωπο στο να ασχοληθεί με την επεξεργασία και τη χρήση του, κατασκευάζοντας τα πλέον απαραίτητα και αναγκαία εργαλεία που χρειάζεται για την επιβίωσή του. Έτσι ο άνθρωπος μαθαίνει να χειρίζεται και να αξιοποιεί αυτή την πρώτη ύλη και να δημιουργεί συνεχώς νέες τεχνικές και τρόπους επεξεργασίας.

Οι Αρχαίοι Έλληνες θεωρούν σημαντική τη μεταλλοτεχνία και την αφιερώνουν σε θεούς και ημίθεους. Ο Ήφαιστος ήταν ο θεός του «πυρός , του εργαζόμενου δια την μετεμόρφωσιν των μετάλλων» και οι γιοι του οι Κάβειροι ήταν «πνεύματα του πυρός και των μεταλλουργικών εργασιών».

Κατά τη διάρκεια της Β΄ Βυζαντινής Περιόδου (961-1204) μετά από 200 χρόνια απουσίας μεταφέρονται στην Κρήτη νέα πολιτιστικά στοιχεία και νέες τεχνολογικές μέθοδοι μεταξύ των οποίων και για τη μεταλλοτεχνία (Βυζαντινά μοτίβα).

Με την άφιξη των Ενετών το 13ο αιώνα άρχισαν ξεσηκωμοί των αρχόντων και του λαού εναντίον τους μέχρι το 16ο αιώνα. Το πρώτο πράγμα που ελέγχουν στο νησί είναι οι εισαγωγές σιδήρου, λόγω του ότι ήταν στρατηγική πρώτη ύλη για την κατασκευή δοράτων, βελών, σπαθιών και άλλων πολεμικών αντικειμένων (οι Κρήτες συνεχίζουν και το Μεσαίωνα να είναι ονομαστοί τοξότες). Έτσι τα μέταλλα είναι κάτω από έλεγχο ώστε να μην οπλίζονται οι Κρήτες, γι’ αυτό και η μειωμένη χρησιμοποίησή του για άλλες ανάγκες, όπως στην οικοδομική, την οικιακή χρήση κλπ. Το αντίθετο συμβαίνει εκείνη την εποχή στη Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία με χαρακτηριστικό παράδειγμα το ότι τα εξαρτήματα για τα τζάκια ήταν όλα σιδερένια, ενώ αντίθετα στην Κρήτη δεν υπήρχαν διόλου.

Κατά το 15ο-17ο αιώνα η ζωή είναι ειρηνική, αναπτύσσεται το εμπόριο και οι πόλεις-λιμάνια εξελίσσονται σε μεγαλύτερα εμπορικά κέντρα. Με την άνθιση της οικοδομικής δραστηριότητας χρησιμοποιείται ευρύτερα ο σίδηρος. Πάντως ιδιαίτερα σημαντική εξακολουθεί να είναι η χρήση του στα μαχαίρια.

Βασιλείου Δ. Κυριαζόπουλου, ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ζυγός, “Σιδεριές και κάγκελα από την Μύκονο”, Τεύχος 10-11, Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1974.

Απ’ το 1645 μέχρι το 1897 η Κρήτη βρίσκεται κάτω απ’ την Τουρκική κατοχή, κατά τη διάρκεια της οποίας ελέγχεται και πάλι η εισαγωγή σιδήρου ως στρατηγική πρώτη ύλη.

Ρέθυμνο, Ν. Φωκά 56, νταμπλαδωτή αυλόπορτα, οριζόντια τομή και εξωτερική όψη.

Η Κρήτη είναι ένας τόπος που για αιώνες ταλαιπωρήθηκε από τους ξένους κατακτητές. Σ’ όλη αυτήν τη διάρκεια, οι κάτοικοί της δεν έπαψαν να αγωνίζονται για την επιβίωση και τη διατήρηση της εθνικής και πολιτιστικής τους ταυτότητας κατ’αρχήν, αλλά παράλληλα να δημιουργούν, να εκφράζονται, να εξελίσσουν και να τηρούν την αυτόχθονη παράδοση του τόπου τους.

Η πολιτιστική κληρονομιά, οι ιδιαιτερότητες του φυσικού περιβάλλοντος και οι εκάστοτε πολιτικές και οικονομικές συνθήκες, δημιουργούν τρόπους για την επίλυση των σοβαρών προβλημάτων και της αισθητικής έκφρασης, που είναι τρόπος ζωής.

Οι απλοί άνθρωποι που έμαθαν να επεξεργάζονται τα υπάρχοντα υλικά μεταμορφώνοντάς τα σε χρήσιμα αντικείμενα, είναι δημιουργοί.

Χειριζόμενοι οι ίδιοι τα εργαλεία τους και ακόμη εφευρίσκοντας μερικά, μοχθούν ώστε όχι μόνο να κατασκευάσουν κάτι, αλλά να το επιμεληθούν, να το στολίσουν, να συνθέσουν.

Αυτός ο ντόπιος μάστορας, ο απλός άνθρωπος, που κρύβει μέσα του μνήμες και κληρονομιές του παρελθόντος, συμβάλλει στο να διατηρούνται και να μεταφέρονται παραδοσιακά στοιχεία στα αντικείμενα που δημιουργεί. Το μεράκι για την τέχνη του αντανακλάται στις μοναδικής αρμονίας και καλαισθησίας συνθέσεις.

Ο τεχνίτης του σιδερένιου σφυρήλατου αντικειμένου στην Κρήτη, παρόλο που δεν είχε άφθονο υλικό στη διάθεσή του, το αξιοποιεί για τις ανάγκες της καθημερινής χρήσης. Έτσι κατασκευάζει κυρίως γεωργικά εργαλεία και μαχαίρια που αποτελούν μεγάλη παράδοση στην Κρητική Λαϊκή Τέχνη.

Στην οικοδομική, ο σίδηρος χρησιμοποιείται περιορισμένα. Κατά κύριο λόγο στα κουφώματα (στήριξη, στερέωση, λαβή, ασφάλιση) και στα ανοίγματα (σιδεριές) γενικότερα. Μερικοί γάντζοι και καρφιά που εντοιχίζονται χρησιμεύουν για να κρεμούν οικιακά αντικείμενα, βούργιες (μεγάλα σακιά) και σφαχτά.

Τα μεταλλικά εξαρτήματα της πόρτας και του παράθυρου (μάσκουλα, κοντομηριά, κερκέλια, ζεμπερέδες, κλειδαριές) αποτελούν το κύριο αντικείμενο της μεταλλοτεχνίας στην οικοδομική.

Οι τεχνίτες που κατασκευάζουν σφυρήλατα αντικείμενα είναι οι λεγόμενοι χαλκιάδες. Τον προηγούμενο αιώνα και ίσως και πολύ παλιότερα υπήρχαν στις πόλεις τεχνίτες που δούλευαν αποκλειστικά τα μέταλλα των κουφωμάτων και ονομάζονταν τουλάχιστον στην περιοχή του Ηρακλείου, «κυρλιτζήδες».

Ρέθυμνο, Μανουήλ Βερνάρδου 19, νταμπλαδωτή πόρτα εισόδου με σιδεριά.

Αυτά τα αντικείμενα είναι μικρά σε μέγεθος και είναι εμφανής η διάθεση μιας ιδιαίτερης περιποίησης κυρίως του κερκελιού και του ζεμπερέ, όπως επίσης και η εξέλιξη του μηχανισμού στην κλειδαριά. Η αντιμετώπιση όλης της κατασκευής της πόρτας στηρίζεται στη σαφή διαφορά μεταξύ της εξωτερικής (όψη) και της εσωτερικής πλευράς. Έτσι όπως η εξωτερική πλευρά είναι ιδιαίτερα επιμελημένη, είναι αντίστοιχα επιμελημένα τα κερκέλια, οι ζεμπερέδες, ακόμη και το μέταλλο που περιβάλλει την κλειδαρότρυπα. Στην εσωτερική πλευρά τα αντικείμενα είναι πιο απλά και σπάνια «κεντημένα».

Η τεχνική επεξεργασία του σιδήρου που ακολουθείται είναι η σφυρηλάτηση κατόπιν θέρμανσης στο καμίνι. Έτσι αποκτά τη συγκεκριμένη και επιθυμητή μορφή. Το «κέντημα» (ξόμπλι) γίνεται με τη βοήθεια μικρών καλουπιών και του σφυριού. Τονίζεται αυτό γιατί μ’ αυτά τα βαριά εργαλεία και με πολύ επίπονη εργασία, κεντούν οι χαλκιάδες πάνω στο σίδερο πανέμορφα μοτίβα.

Η επεξεργασία και η επιμέλεια όλων των σφυρήλατων αντικειμένων που χρησιμοποιούνται στην οικοδομική, συνδέεται εκτός απ’ τα οικονομικά δεδομένα και με την αισθητική αντίληψη της κάθε εποχής και την αρχιτεκτονική έκφραση.

Αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι το κέντημα των κερκελιών και τα σχήματα των ζεμπερέδων στα μοναστήρια. Οι τεχνίτες βάζουν όλο το μεράκι τους αλλά και τις θύμισές τους πάνω στα μικρά σιδερένια αντικείμενα, που έχουν καθαρά βυζαντινά μοτίβα.

Η δεκτικότητα στοιχείων άλλων πολιτισμών ή τεχνοτροπιών από τους ντόπιους μάστορες, τους δημιουργούς, μετουσιώνεται απ’ την τέχνη και την τεχνική τους, τη διάθεση και την ευρηματικότητά τους, το μεράκι τους και το καλό τους γούστο, σε μια τέχνη αξιόλογη και είναι για μας σπάνια κληρονομιά.

«Η φύση στένεψε τον απλό άνθρωπο να βρει το θεμελιακό το απαραίτητο στη φυσική και πνευματική του ζωή»(Δ. Πικιώνης).

Δ. Φιλιππίδης, «Νεοελληνική Αρχιτεκτονική», Αθήνα 1984, σελ. 158 και παραπομπή 122 (Δ. Πικιώνης, Φιλική Εταιρεία 4/1925).