Ιστορία της Κρητικής Κεραμικής

10ος – 20ος ΑΙΩΝΑΣ
Δεύτερη Βυζαντινή περίοδος 961-1205

Ελάχιστες αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν γίνει στην Κρητική ύπαιθρο για την περίοδο αυτή και γενικά είναι πολύ περιορισμένες. Υποθέτουμε ότι μεταξύ 800 και 961 η μεγάλη παρακμή της οικονομίας στη Μεγαλόνησο καθώς και η Αραβοκρατία συρρίκνωσαν την παραγωγή πάσης φύσης προϊόντων και επομένως την κεραμική. Τοποθετούμε στην περίοδο αυτή αντικείμενα με παχιές παρειές, χωρίς κανένα διάκοσμο, χωρίς υάλωμα, με λιασμένες παρειές στο νωπό δοχείο με κάποιο βότσαλο. Από τμήματα αγγείων συμπεραίνουμε ότι εξακολουθούν να κατασκευάζονται απλουστευμένες μορφές της πρώτης βυζαντινής περιόδου που ανάγονται στην αρχαιότητα.

Τον 10ο με 12ο αιώνα η κεραμική που παρατηρείται στην Επαρχία είναι εγχώριας παραγωγής, όμοια με τους προγενέστερους αιώνες, με την εμφάνιση, ολοένα και πιο πυκνά, εισαγόμενη από το Βυζάντιο εφυαλωμένη κεραμική με το χαρακτηριστικό διάκοσμο της εποχής. Τον 12ο αιώνα τα κρητικά αγγεία bisquit έχουν εκλεπτυστεί και ορισμένες μορφές μιμούνται αιγαιοπελαγίτικα πρότυπα που κυκλοφορούν ευρέως στη βυζαντινή επικράτεια. Παράλληλα εμφανίζονται ανοιχτά δοχεία, με παχύ και κοντό πόδι, εφυαλωμένα, μονόχρωμα καφέ σκούρα ή πράσινα σκούρα, εγχώριας παραγωγής, που πιθανόν έχουν τελετουργική χρήση γιατί τα όστρακά τους συναντώνται στην περιφέρεια παλαιών εκκλησιών.

Συμπτωματικά έχουν βρεθεί δοχεία προερχόμενα από την Αίγυπτο και από την Λιβύη.

Ενετοκρατία 1205-1645

Σε μια πρώτη περίοδο έντονων εχθροπραξιών (1205-1300) η παραγωγή κεραμικών συρρικνώνεται ή μένει στάσιμη.

Στη δεύτερη περίοδο (1300-1460) που το τέλος της συμπίπτει με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, η εγχώρια κεραμική αποκτά μια νέα δύναμη σε πλήθος μορφών και σε διάκοσμο.

Τα μικρά δοχεία bisquit αρχίζουν και διακοσμούνται με αργιλώδεις χρώμα που ανάλογα το ψήσιμο έχει κόκκινη έως σκούρα καφέ απόχρωση. Ο διάκοσμος είναι ιδιαίτερα λιτός και αποτελείται από παράλληλες γραμμές, δικτυωτά πλέγματα κ.α. Τα μεγάλα δοχεία bisquit, όπως πιθάρια, λεκάνες, κυψέλες, γούρνες κ.α., πολλαπλασιάζονται σε διάφορα μεγέθη και διάφορες χρήσεις, ενώ αρχίζουν και διακοσμούνται με εγχάρακτα ή σταμπωτά σχέδια.

Στην περίοδο αυτή εμφανίζεται και ευδοκιμεί η κρητική εφυαλωμένη παραγωγή πιάτων (πινάκια), λεκανών, κανατιών κ.α. με λεπτές και απαλές αποχρώσεις πράσινου, κίτρινου και πιτσιλιές καστανού σε φόντο άσπρου μπαντανά. Ο εικαστικός διάκοσμος είναι γεωμετρικός με δικτυωτές παραστάσεις, σπείρες, πέταλα ανθών κ.α. Δημιουργείται με ένα λεπτό χάραγμα του δοχείου, πάνω στο μπαντανά και στο χρώμα και παίρνει μία σκούρα απόχρωση μετά το ψήσιμο του υαλώματος. Ο διάκοσμος των κρητικών εφυαλωμένων αγγείων διαφέρει από αυτόν της Πελοποννήσου, της Κύπρου και της Μικρά Ασίας.

Η τρίτη περίοδος (1460-1645) χαρακτηρίζεται σε μια πρώτη φάση, έως το 1550, από έντονη ακμή της κεραμικής.

Οι μεγάλες μορφές, κυρίως τα πιθάρια, διακοσμούνται συχνά με σφραγιδοκύλινδρο που δημιουργεί περιμετρικές ζώνες, με διάφορα διακοσμητικά στοιχεία. Τα εφυαλωμένα δοχεία αυξάνουν σε ποσότητα μορφών και διαδίδονται ευρέως στις επαρχίες, η δε ποιότητα κατασκευής βελτιώνεται συνεχώς. Στη δεύτερη φάση (1550-1645) αρχίζει η παρακμή, κυρίως στα εφυαλωμένα δοχεία, με απλούστευση έως και εξαφάνιση του εγχάρακτου διακόσμου, ενώ ο έγχρωμος γίνεται πιο απαλός και διαχέεται σε όλη την επιφάνεια. Αυτή η καμπή οφείλεται πιθανότατα, μετά την άλωση της Κύπρου από τους Τούρκους (1570), στη διάχυτη ανασφάλεια που επικρατεί σε όλες της Ενετικές Κτήσεις με την προέλαση των Οθωμανών.

Τουρκοκρατία 1645-1898

Σε μια πρώτη φάση (1645-1770) τα bisquit με αργιλικό διάκοσμο συνεχίζουν να υφίστανται αλλά τα εφυαλωμένα αρχίζουν να σπανίζουν και διακοσμούνται μόνο από ένα απαλό ανοιχτό πράσινο χρώμα. Παράλληλα εισάγονται από τη Ρόδο εφυαλωμένα δίχρωμα χαρακτηριστικά πιάτα. Τα μεγάλα αγγεία, ιδιαίτερα τα πιθάρια, συνεχίζουν την ακμή τους εξαιτίας της μεγάλης παραγωγής λαδιού τον 18ο αιώνα. Ο διάκοσμος όμως μειώνεται.

Στη δεύτερη φάση της τουρκοκρατίας (1770-1898) οι συνεχείς ένοπλες επαναστάσεις των Κρητικών έναντι του κατακτητή δημιουργούν μια βαθιά κοινωνική και οικονομική αστάθεια. Έπεται μεγάλη συρρίκνωση της πάσης φύσης παραγωγής. Το επίπεδο διαβίωσης χαρακτηρίζεται από τα απόλυτα απαραίτητα για την επιβίωση. Τα εφυαλωμένα δοχεία παύουν να κατασκευάζονται και τα άλλα είδη υπάρχουν στις απλούστερές τους μορφές.

Ο 20ος αιώνας, η απελευθέρωση και η επανένωση με την Ελλάδα (1898-2006)

Η πρώτη περίοδος (1898-1960) θα είναι αυτή της αναγέννησης της παραδοσιακής κεραμικής. Ιδιαίτερα με τη νέα ανάκαμψη της οικονομίας, την ελεύθερη διακίνηση των εμπορευμάτων και του χρήματος, οι ανάγκες σε δοχεία αυξάνουν. Τα πιθάρια, οι κυψέλες, οι λεκάνες, οι στάμνες κ.α. θα έχουν μεγάλη άνθηση. Τα μικρά αντικείμενα απεναντίας θα μειωθούν σιγά σιγά και θα αντικατασταθούν από νέα βιομηχανοποιημένα υλικά όπως το γυαλί, το αλουμίνιο, το σίδερο. Από τον παραδοσιακό διάκοσμο διασώζονται ακόμα : η αποτύπωση με οδοντωτό τροχό, η χάραξη με μικρό και λεπτό χτένι και ένας απλουστευμένος αργιλικός διάκοσμος μόνο σε στάμνες.

Η δεύτερη περίοδο (1960-2006) συμπίπτει με τη μετακατοχική ριζική αλλαγή επιβίωσης σε μια Ελλάδα που σταθεροποίησε τα σημερινά σύνορα της μόνο το 1910!. Η Κρήτη, όπως άλλες μεθοριακές Περιφέρειες, διεισδύει στο σύγχρονο υλικό πολιτισμό. Το 1960 οι πλανόδιοι αγγειοπλάστες παύουν τις ετήσιες περιοδείες τους σε όλο το νησί και τα μικρά αγγειοπλαστικά κέντρα κλείνουν. Τα μεγάλα κέντρα, όπως το Θραψανό και οι Μαργαρίττες, θα συνεχίσουν ακόμα έως το 1980 να παράγουν χρηστικά αντικείμενα, όπως δοχεία νερού, λεκάνες, γλάστρες, πιθάρια κ.α. Από το 1980 και έως σήμερα επιδίδονται στη μαζική παραγωγή παραδοσιακών και μη δοχείων, για «τουριστική» ή διακοσμητική χρήση, που το μεγαλύτερο τους μέρος εξάγεται στη Δυτική Ευρώπη όπου, τα πιθάρια ιδιαίτερα, έχουν μεγάλη πέραση. Οι τεχνικές κατασκευής παραμένουν περίπου οι ίδιες, όχι όμως οι πηλοί και το ψήσιμο στο καμίνι.